De introductie van pantserschepen in Nederland

J.M. Dirkzwager

De rol die Nederland speelde bij de hervormingen op maritiem gebied, die om­streeks het midden van de vorige eeuw plaatsvonden, staat nu niet bepaald be­kend als een van de meest inspirerende in dit tijdperk van onze maritieme geschiedenis, 1 en veel geciteerde auteur ken­merkte de toestand van de Marine in de overgangstijd van zeil naar stoom en van . hout naar ijzer, de tijd waarin de pantserschepen hun intrede deden, als achterlijk. Maar waren degenen die voor het Marine-beleid verantwoordelijk waren werkelijk zo achterlijk? De gezaghebben­de kapitein ter zee M.H. Jansen gaf voedsel aan de schampere opmerkingen van geschiedschrijvers van zijn tijd door de niet mis te verstane kritiek die hij vooral had gemunt op de directeur scheepsbouw, Deze was verantwoordelijk voor het ontwerp en de bouw van de schepen van de Marine en dus ook van de eerste pantserschepen, waarover de Marine beschikte. Hij verweet hem gebrek aan kennis, waardoor nieuwbouwprojecten in het begin van de jaren 1860 mislukt zouden zijn, hetgeen de Minister ertoe bracht het nieuwe materieel, dat de marine nodig had, in het buitenland te bestellen.' Enkele jaren na die bestellingen in het buitenland echter gleden de eerste monitors en een ramschip van de hellingen van Nederlandse werven, die daar vrijwel zonder vreemde hulp waren gebouwd.

Het is deze tegenstelling tussen uitspraken en feiten die de nieuwsgierigheid prikkelt.

Hoe verliep de ware toedracht van de bouw van de eerste monitors en ramschepen, die zo’n belangrijke impuls gaf tot de vernieuwing niet alleen van de Nederlandse oorlogsvloot, maar ook van de scheepsbouw nijverheid in ons land? Het gaat dus om de vraag hoe in Nederland is gereageerd op de zo gecompliceerde zogenaamde "omwenteling in het zeewezen". Wat is het gevolg van deze omwenteling geweest voor de aanschaffing van de nieuwe gepantserde scheepstypen in Nederland?

 Waterschroef

Een belangrijke aanzet tot de maritieme hervormingen vormde de toepassing van de “waterschroef”. beter bekend als scheepsschroef voor de voortstuwing van schepen als alternatief voor de voortstuwing door middel van raderen.

Het was de kolonel der artillerie W.A. Bake die in 1839 de aandacht vestigde op een Engelse driemastschoener. Dit schip was zoals sommige andere schepen voorzien van een stoomwerktuig, dat echter niet twee schepraderen aandreef, maar een zich onder water bevindende, door de Engelsman Francis Petit Smith uitgevonden schroef van Archimedes. Het schip kreeg dan ook de toepasselijke naam van Archimedes en is te beschouwen als een experimenteel schip, dat voor vele proefneming is gebruikt, onder andere door de Royal Navy. Ook huurde de Engelse ingenieur Isambard K. Brunei de Archimedes voor het bepalen van het optimale schroefontwerp voor zijn Great Britain die oorspronkelijk als raderschipwas ontworpen. Bake wees op het feit, dat een schroefschip door zijn kleinere breedte voor de Nederlandse kanalen erg nuttig zou kunnen zijn. Ook hij zag het grote belang van de waterschroef voor de toepassing op zeeschepen: de kwetsbare schepraderen, die erg ineffectief en onre­gelmatig werkten op een slingerend schip, zouden overbodig raken. Maar vooral ook wees hij op het voordeel voor oor­logsvaartuigen: er kwam meer ruimte voor bewapening naast de machines en het bood de mogelijkheid om de laag te plaatsen stoomwerktuigen tegen vijandelijk vuur te beschermen.

Het resultaat van de opmerkingen van kolonel Bake was, dat nog in het zelfde jaar 1840, waarin de Royal Navy en Isaac Brunei met het schip experimenteerden, een proeftocht van de Archi­medes door het Noordhollands Kanaal en op het IJ plaatsvond. Vice-admiraal Twent van de Rijksstoomvaartdienst woonde de proeven bij. Bij de tochten bleek echter hinderlijk lawaai op te treden van de tandwielen die nodig waren om het lage aantal omwentelingen van de stoommachine over te brengen op het hogere schroeftoerental. Het bezoek van de Archimedes aan Nederland had voorlopig dan ook geen gevolg.

in Frankrijk vonden de experimenten met de Archimedes navolging door proeven met de Napoléon, een schroefschip dat was gebouwd in opdracht van het Ministerie van Financiën in 1843, niet te verwarren met het schroeflinieschip Napoléon van 18503. Een publicatie over de proeven met dit schip was weer aanleiding voor de Rijksstoomvaartdienst om voor te stellen ook in Nederland de "waterschroef' toe te passen. Zodoende kwam KLTZ C'. Roest van deze dienst er in 1845 toe de directeur van de Ned. Stoomboot Maatschappij te Rotterdam,

M. Roentgen, te vragen om de "waterschroef” toe te passen op het ijzeren stoomscheepje Onrust voor Oost Indië dat op zijn werf gebouwd zou worden. Roentgen voelde er niet veel voor door het ontbreken van gelegenheid om zelf te experimenteren. Toch bouwde Roentgen een jaar later in opdracht van de Marine een schroefstoomoorlogsschip volgens het voortstuwingsprincipe van de Napoléon. Dit schip de Samarang. op 1 februari 1847 in dienst gesteld, volbracht in 1848 zonder problemen de reis naar Java4.

Het zijn aanwijzingen dat onze industrie capaciteiten had om mee te gaan of zelfs voorop te lopen bij de levering van het materieel dat door de hervormingen op maritiem gebied vereist was. Voorwaarde was echter dat de overheid de gestelde eisen tijdig bekend maakte. En aan dit tijdig bekend maken ontbrak het wel eens door de grote financiële consequenties die de maritieme hervormingen met zich meebrachten.

Verandering van de dreiging.

Aanvankelijk had Engeland er geen belang bij om voorloper te zijn bij de maritieme hervormingen die de bestaande machtige vloot waardeloos zouden maken. Het voelde zich veilig door de be­scherming van de zee en had weinig te vrezen van de Fransen die weliswaar een sterk leger hadden maar een zeemacht die uit zeilschepen bestond die bemand waren door een volk dat veel minder op de zeevaart was ingesteld dan het Engelse. De Engelse onbekommerdheid sloeg ech­ter over in paniek toen in 1844 de Prins van Joinville op de mogelijkheid wees om met stoomschepen onafhankelijk van wind en stroom landingsoperaties uit te voeren om hele legers op vijandelijke stranden over te brengen. De stoomvaart maakte zo de inzet van het sterke Franse leger overzee mogelijk: een bedreiging voor Engeland. In allerijl begonnen de Engelsen zeilschepen van hulpvoortstuwing te voorzien en nieuwe raderstoomschepen te bouwen. Dit betekende een stimulans voor de Britse machineindustrie die scheepsstoomwerktuigen voor di­recte schroefaandrijving ging ontwikkelen.

De Franse Marine-ingenieur Dupuy de Lóme nam het idee van de Prins van Joinville op als uitgangspunt voor een door hem te ontwikkelen geheel nieuw type schip: een speciaal voor schroef- voortstuwing ontworpen linieschip. Zo kwam de Napoléon in 1850 in de vaart als eerste van een serie schepen die in 1853 bij de doortocht door de Dardenellen veel meer snelheid en trekkracht bleken te hebben dan de Engelse schepen met hun hulpvoortstuwing.

1853 begon in Nederland de bouw van het door de Marine-ingenieur Tromp ontworpen schroefkorvet Medusa gevolgd door het schroeffregat Admiraal van Wassenaar. het schroefkorvet Prinses Amelia en de schroefschoener Montrado. alle zeilschepen met hulpvermogen. Voor het ontwerp van de stoomwerktuigen die Nederlandse bedrijven produceerden brachten ingenieur Tromp en de inspecteur van ’s Rijksstoomvaartdienst LTZI Huygens bezoeken aan Engeland. De bouw van de schepen was een uitvloeisel van het advies van een Commissie onder voorzitterschap van Prins Hendrik de Zeevaarder die onder meer de aanbouw van twintig stoomfregatten van 400 PK nominaal aanbeval. De kostbare consequenties van dit advies maakten duidelijk dat door de veranderingen op maritiem gebied de samenstelling van de zeemacht aan een herziening toe was. Ook voor de Minister van Oorlog was het duidelijk dat de militaire dreiging niet alleen van het land maar ook van de zee kon komen zodat samenwerking tussen leger en vloot onontbeerlijk zou zijn. Hij stelde in 1850 een uit landmacht- en zee-officieren bestaand Comité van Defensie in dat tot eerste taak kreeg om hem over de wijze van kustverdediging te adviseren.

Klik op de streep en lees hier verder 

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------